جالب اين جاست كه در اذكار نماز تنها يك جا سخن از" من" به ميان مي آيد و آن زماني است كه بنده ي ناتوان، در نهايت ذلت در مقابل پروردگار خود، كرنش مي كند و به ركوع مي رود. پس آن گاه خود را در مقابل آفريننده خويش به خاك مي اندازد و به سجده مي رود و مي گويد: سبحان ربي الاعلي و بحمده.

حضرت علي (عليه السلام): نماز، داروي تكبر است.
نارسيس نام پسر جوان افسانه اي است، كه در دوران قديم، تصوير خود را در آب زلالي مشاهده كرد و نه يك دل بلكه صد دل، عاشق خود شد!؟

و اين داستان عجيب، وجه تسميه اي براي معرفي نوعي اختلال موسوم به اختلال شخصيت خود شيفته (۱) (narcissistic personality disorder) گرديد.

افراد مبتلا به اين اختلال، دچار احساس عميق اهميت شخصي و خود بزرگي بيني هستند و به نوعي به بي نظير بودن خودشان اعتقاد دارند. اين اختلال عميق شخصيتي كه در اوايل بزرگسالي ظهور مي كند، روي افكار، اعمال و رفتار شخص به شدت تاثير مي گذارد. بدين صورت كه آنها خود را آدم هاي خاصي مي پندارند و انتظار دارند كه به طور خاصي با آنان مدارا شود. اينان هرگز تحمل انتقاد را ندارند و چنان چه كسي از آنان انتقادي بكند، دچار خشم مي گردند يا ممكن است آنچنان به رفتار خود اطمينان داشته باشند كه شخص انتقاد كننده را جز ابلهي بيش به شمار نياورند و نسبت به انتقاد او "كاملا" بي تفاوت باشند.

خودشيفته ها، چنان چه كمي استعداد يا موفقيت در زمينه اي داشته باشند، در آن مورد به شدت مبالغه مي كنند و انتظار دارند بدون هيچ دليلي با آن ها به صورت فردي بي نظير، مخصوص و استثنايي رفتار شود!

اين بيماران براي رسيدن به اهداف خود، به راحتي از ديگران سوء استفاده مي كنند و در اشتغال ذهني دائم، با مفاهيمي چون: موفقيت، قدرت، استعداد درخشندگي، زيبايي و ايده آليسم به سر مي برند و پيوسته در پي شكار اظهارات محبت آميز و تعريف و تمجيد ديگران مي باشند.

نمونه مبتلايان به اين اختلال را، در جامعه ما نيز بسيار مي توان يافت. مثلا كساني كه تصور مي كنند ضرورتي ندارد آن ها هم در صفي كه ديگران منتظر ايستاده اند، انتظار بكشند!
اين تافته هاي جدا بافته كه خود را بر همه چيز و همه كس ترجيح مي دهند، با عناويني چون: از خود متشكر، خودخواه، مغرور، متكبر، از خود راضي و .. در جامعه ايراني شناخته مي شوند و با اين صفت بد خود، ناراحتي هاي متعددي را براي خود و اطرافيان شان ايجاد مي كنند.

به اعتقاد بسياري از روان پزشكان درمان "اختلال شخصيت خود شيفته" بي نهايت مشكل است، چون براي پيشرفت درمان، خود اين افراد بايد دست از خودشيفتگي بردارند كه اين كار راحتي نيست و در واقع هنوز داروي شيميايي كه بر"عدم تعادل ناقل هاي عصبي" مربوط به خودخواهي انسان غلبه كند، ساخته نشده است.

اما پزشكان معنوي بشر، از قرن ها پيش، راه حل هاي بي نظير و درخشاني، براي مقابله با خودخواهي و تكبر او پيشنهاد كرده اند كه بنا بر فرمايش حضرت علي (ع) در صدر اين راه حل ها، "نماز" جاي دارد.

در سرتاسر اذكار نمازهاي يوميه، ضماير متكلم مع الغير(جمع) به جاي ضماير متكلم وحده(مفرد) به كار رفته است، به اين معني كه پيوسته "ما بودن" و نه "من بودن" در نماز، تكرار و تلقين مي گردد و اين موضوع در رفع بسياري از اختلالات پيچيده شخصيتي، از جمله اختلال شخصيت اسكيزوئيد(منزوي)، اختلال شخصيت ضد اجتماعي، اختلال شخصيت اسكيزوتايپي( اسرار آميز)، اختلال شخصيت خودشيفته و .. نقش مهم و اساسي دارد. چرا كه در همه اين اختلالات برتري "من" نسبت به "ما" زير بناي بيماري به حساب مي آيد.

در حالي كه در جريان نماز اين "ما" است كه اهميت مي يابد و" من" بودن انسان(به عنوان مثال خودخواهي و تكبر او ) به فراموشي سپرده مي شود.

اما جالب اين جاست كه در اذكار نماز تنها يك جا سخن از" من" به ميان مي آيد و آن زماني است كه بنده ي ناتوان، در نهايت ذلت در مقابل پروردگار خود، كرنش مي كند و به ركوع مي رود. پس آن گاه خود را در مقابل آفريننده خويش به خاك مي اندازد و به سجده مي رود و مي گويد: سبحان ربي الاعلي و بحمده.

"سجده" در روايات بالاترين مرتبه قرب نمازگزار، به پروردگار معرفي شده است. (۲)

شايد سخن گفتن از"من" در لحظاتي سرشار از خشوع و هنگام افتادن به خاك، و فلسفه آن كه سجده نزديك ترين حالت بنده نسبت به خدا معرفي شده است، اين نكته باشد كه "من" را بايد از ميان برداشت و به خاك سپرد تا به "او" نزديك شد.
پي نوشت :
(۱) مطالب علمي اين مقاله از جلد سوم ترجمه فارسي كاپلان ـ سادوك ، صفحات ۲۸۶ ـ ۲۸۴ اقتباس شده است.
(۲) پرتوي از اسرار نماز ـ اثر محسن قرائتي ـ صفحه۱۷۴